'Doe niet mee aan de mediaoorlog'

Dit opiniestuk verscheen op 20 oktober 2023 in Parool.

Onze timelines stromen vol met de afschuwelijke verhalen van de aanslag en de oorlog in Israël en Gaza. Mensen uiten hun afschuw en delen schokkend beeldmateriaal, met de intentie om de wereld op de hoogte te stellen. De behoefte om de gruwelen te delen en solidariteit te tonen leidt tot massale verspreiding.

Door de overvloed aan berichten rijzen de zorgen over fake news en desinformatie, zoals zoals ook Maartje Mulder beschreef in Het Parool van zaterdag 14 oktober. Terecht krijgt die constante stroom van valse berichten veel aandacht. Maar er is een ander aspect dat minder aandacht krijgt, maar op de lange termijn diepere wonden in onze samenleving kan slaan. We noemen het participatieve propaganda: online propaganda waarvan je als participant vaak niet doorhebt dat je eraan meedoet.

Deze vorm van propaganda manifesteert zich op twee manieren: door het plaatsen en delen van berichten, en door het cureren van de eigen sociale omgeving online. Zo ontstaat op onze socialmediaplatforms een nieuw front in de oorlog.

Trauma verspreidt zich

Video’s van gijzelaars, foto’s van kinderen in platgebombardeerde gebieden, vlogs van ooggetuigen, screenshots van allerlaatste WhatsApp-gesprekken, familiefoto’s van volledig omgekomen gezinnen, interviews met mensen die dierbaren voor hun ogen zagen sterven. Het zijn afgrijselijke beelden die je raken tot in het diepste van je ziel. Die impact wordt versterkt doordat ze ons treffen in onze eigen sociale netwerken, op Instagram of in WhatsApp-chats, tussen alledaagse berichten van vrienden en kennissen.

Omdat deze beelden zo diep raken, draagt het delen ervan bij aan de verspreiding en verdieping van trauma. De kijker ervaart verdriet, angst en boosheid en zo gaat het trauma als het ware viral. Hiermee zorg je er niet alleen voor dat meer mensen weten wat er is gebeurd, maar ook dat woede en angst uitdijen en dat is precies wat ‘de vijand’ wil.

Onbekend gewaande ‘feiten’

Veel mensen dragen actief bij aan beeldvorming online, vaak vanuit de overtuiging dat hun kant van het verhaal onderbelicht blijft. Hier zien we meer bewuste participatieve propaganda: er wordt duidelijk een kant van het verhaal uitgelicht, vaak vanuit een underdogperspectief. We zien veel posts met ‘onbekend gewaande feiten’ (soms echt, soms niet), retorische videomontages, TikTokkers die uitleggen ‘hoe het echt zit,’ of selecties van aangrijpende beelden, soms ook ernstig uit context gehaald.

Mensen uiten hiermee hun solidariteit met getroffenen, maar het draagt ook bij aan verdere polarisatie. Dit is vooral zorgwekkend omdat onze WhatsApp-groepen en online netwerken sociale omgevingen zijn die verweven zijn met onze relaties, zowel online als offline.

Volgen of ontvolgen

We zien dit ook sterk terug in een tweede vorm van participatieve propaganda: het cureren van het online sociale netwerk. Op Instagram en Facebook worden andersdenkenden ontvolgd en ontvriend, op WhatsApp gedempt en op TikTok zien we video-oproepen om te ‘ontvolgen’ als je het er niet mee eens bent.

Dit volgen en ontvolgen zien we ook in TikTok-memes van Russische jongeren die zich ‘vertwijfeld’ afvragen of mensen hen nog zouden volgen als ze zouden weten dat ze Russisch zijn. In het geval van Israël en Gaza lijken ‘ontvolgingsoproepen’ nog sterker de boventoon te voeren; dit viel Brittany Zelada (student Nieuwe Media en Digitale Cultuur aan de UvA) op. Het herinnerde haar aan sociale breuken na de verkiezingen van 2016 in haar thuisland Amerika. Online geuite politieke voorkeuren beïnvloeden onze sociale relaties.

Actief balans zoeken

Social media bieden ons een continue, realtime blik op de wereld, gekleurd door ons eigen netwerk, en zijn een manier om je met anderen te verbinden of je juist van hen te distantiëren. Juist omdat social media altijd bij ons zijn – denk aan je WhatsAppgroepen – gebeurt het al snel dat we, geraakt door het heftige menselijk leed dat we zien, onbewust deelnemen aan de woedende mediaoorlog en deze uitbreiden naar onze sociale omgevingen.

Het is lastig de balans te vinden in deze stroom van participatieve propaganda. Natuurlijk moet de wereld het weten als er gruwelijkheden gebeuren. We willen onze afschuw uitspreken, steun betuigen en solidariteit tonen. Maar het is belangrijk om hierin bewuste keuzes te maken, en goed stil te staan bij het effect van wat we online doen. Neem een adempauze voordat je iets deelt, bekijk het goed en vraag je af aan welke propaganda het bijdraagt. Doe niet onbewust mee aan deze mediaoorlog.