Een toekomst waarin niet technologie maar de mens centraal staat

Op het tweedaagse Society 5.0 Festival in Amsterdam (dinsdag 12 en woensdag 13 oktober) speelt technologie een hoofdrol. “Toch is het géén tech-festival”, verzekert Gijs Gootjes van de Hogeschool van Amsterdam (HvA), de initiatiefnemer van het nieuwe festival. “De centrale vraag is: hoe gaan we technologie gebruiken om de samenleving van morgen vorm te geven?” Het antwoord wordt bepaald door designers, wetenschappers, beleidsmakers, kunstenaars en ook tech-nerds. Vrij naar de Amerikaanse president Kennedy in zijn inauguratiespeech: niet vragen hoe wij moeten reageren op technologie maar nadenken over welke technologie wij nodig hebben. Gootjes: “Dit is een toekomstfestival over onze gedeelde waarden.”

Het begrip society 5.0 is aanvankelijk door de Japanse overheid gemunt in 2018 voor een samenleving waarin de fysieke en digitale wereld steeds met elkaar verknoopt zijn. De samenleving 4.0 stond voor de vergaande zelfredzaamheid van het individu (de burger) door onder meer het internet. Een ideaal dat niet echt is gerealiseerd. Juist daarom moeten we nu goed nadenken over hoe we de steeds verdergaande digitalisering kunnen benutten voor een duurzame, open en inclusieve samenleving, aldus Gootjes. “De creatieve industrie kan daarin een cruciale rol spelen. Daarom is design een rode draad in het programma.” Maar het is juist ook de bedoeling dat verschillende vakgebieden hier meedenken en samenwerken; en dus zijn mensen uit alle disciplines welkom.

Alice Rawsthorn

Het programma bestaat uit presentaties van diverse sprekers uit binnen- en buitenland. Vooraanstaande namen zijn onder meer solar designer Pauline van Dongen, internetonderzoeker Geert Lovink en de bekende designcriticus Alice Rawsthorn. Ook zijn er live-interviews en installaties en wordt er een podcast opgenomen. In workshops en break-out sessies werken deelnemers vervolgens aan praktische oplossingen. Zo kun je in de ‘minicursus’ Climate Conversations op een vrolijke manier leren hoe je de al snel oververhitte discussie over klimaatverandering kunt voeren in de voetbalkantine of op de buurt-bbq. Met performances valt er ook van alles te beleven op het Society 5.0 Festival, zoals een nachtwandeling door Amsterdam of pianoconcerten.

Lees een interview met Pauline van Dongen over haar ‘solar movement’.

Speculatief design

Het Society 5.0 Festival heeft vijf hoofdthema’s. Willen we de toekomst helpen vormgeven, dan zullen we ten eerste anders moeten gaan denken. Maar hoe stel je je voor wat nog niet bestaat? Speculatieve en experimentele toekomstscenario’s zijn hiervoor een krachtig instrument, en daarom nodig om Society 5.0 te realiseren. Het thema Speculative futures is zelfs geheel hieraan gewijd. Om deze speculatieve modellen vervolgens om te zetten in concrete maatschappelijke verandering, zijn creativiteit en verbeeldingskracht ook vereist.

Hoe kunnen burgers en beleidsmakers bij die transitie worden betrokken, dat wordt verkend met het thema Imagination in Transitions. HvA-lector Creative Media for Social Change Tamara Witschge, die als wetenschappelijk directeur van het Centre of expertise Creative Innovation dit thema cureert, noemt als praktisch voorbeeld de projecten waarbij met social design de buurtcohesie wordt bevorderd. Creatieve disciplines als design en kunst zijn bij uitstek om deze sociale processen op gang te helpen. “Als mensen actief worden betrokken bij hun leefomgeving, zijn ze ook sneller geneigd om mee te praten. En door de verbeelding van mensen in gang te zetten, worden emoties aangesproken in plaats van de ratio., wat een nieuw perspectief oplevert. ” Oftewel: creativiteit kan empathie versterken.

Digitaal dorpsplein

Het thema Hybrid democracy gaat over de spanning tussen technologie en democratische waarden als vrijheid maar ook rechtsbescherming. Nepnieuws, filterbubbels en onder meer privacy-inbreuk zijn een bedreiging voor een transparante en inclusieve samenleving.

Essentieel voor het waarborgen van deze democratische beginselen zijn Digital Public Spaces, zegt Martijn de Waal, curator van dit thema. “De publieke ruimte wordt steeds verder gedigitaliseerd. Waar spreken we af? En hoe kom ik daar? Daarvoor maken we tegenwoordig gebruik van apps als Uber en Google Maps. Maar hoe zorgen we ervoor dat deze online-informatie over openbare plekken voor iedereen bereikbaar en bovendien betrouwbaar is.”

Daarnaast ontstaan ook steeds meer ontmoetingsplekken online. Het dorpsplein van nu is Facebook; Twitter en andere internetfora nemen de rol van debatcentra als De Balie in Amsterdam over. “Dat is niet zonder risico”, waarschuwt De Waal, die lector Civic Interaction Design is aan de HvA. “Dit soort commerciële partijen stellen voorwaarden aan deelname, zoals privacygegevens. Ook wordt de informatie gestuurd door algoritmes of gewoon door censuur. Daarom moeten we nadenken over een digitale publieke ruimte die er ook daadwerkelijk van en voor iedereen is. Dat kan bijvoorbeeld met openheid over de gebruikte algoritmes en de mogelijkheid om zelf te bepalen welke data je over jezelf deelt.”

Naast de schaduwkanten biedt digitalisering ook prachtige kansen. De Waal: “Meebeslissen over openbaar bestuur kan bijvoorbeeld veel eenvoudiger op het internet. Je hoeft niet meer op een bepaald tijdstip de deur uit naar een zaaltje voor een inspraakavond. Voorwaarde is wel dat deze digitale initiatieven niet vrijblijvend zijn maar daadwerkelijk zijn aangehaakt bij de politiek. De vraag is alleen: hoe moet die digitale openbare ruimte er dan uitzien?”

Natuur-inclusief design

Uiteraard kan de klimaatcrisis niet ontbreken op een toekomstfestival. Onder de noemer Nature re-imagined wordt gezocht naar een nieuw perspectief op natuur, zegt co-curator Sabine Niederer, HvA-lector Visual Methodologies. “Uitgangspunt daarbij is dat mensen natuur niet langer kunnen overheersen en manipuleren. We moeten gaan nadenken hoe wij ons verhouden tot andere levensvormen als planten, dieren, maar ook de aarde zelf.” Een van de partners in dit thema is bijvoorbeeld De Ambassade van de Noordzee, waarmee dit natuurgebied als het ware als ‘gesprekspartner’ aan tafel zit bij milieudiscussies.

Meebewegen met zeespiegelstijging

In dit “nieuwe perspectief op natuur” hoort ook een andere rol voor techniek. “Jarenlang hebben we bijvoorbeeld dijken gebouwd en verhoogd om het water tegen te houden. Wat ook een vorm van technologie is”, zegt co-curator Nick Verouden. “Maar misschien moeten we wel meer meebewegen met het water. Hoe kunnen onze steden en ons landschap er dan uitzien? Dat onderzoeken we in een workshop, waarbij we tekenprogramma’s inzetten die gebruikmaken van kunstmatige intelligentie, zoals Dall-E. Zo zoeken we naar een nieuwe creatieve en artistieke verbeelding van deze alternatieve toekomst.”

Kweekvleesmenu

Dus, ja, er zal ook een discussie moeten zijn over technologie en natuur, vult Niederer aan. “Op het festival staat de Bistro In Vitro van Next Nature Network, een foodtruck met een hypothetisch kweekvleesmenu. Daarmee wordt een potentiële oplossing geboden voor de schadelijke bio-industrie. Tegelijkertijd roept kweekvlees ook nieuwe ethische vragen op over het manipuleren van de natuur. Dat soort dilemma’s worden onderzocht op het Society 5.0 Festival.”