“Alle grote problemen van nu draaien om technologie.”

Blast Theory maakt interactieve belevingskunst waarin theater, kunst, social design en games samenkomen. Ze gebruiken bij hun kunst ook nieuwe technologie om menselijk gedrag onder de loep te nemen, zoals smartphones, kunstmatige intelligentie en gps-tracking. “Technologie staat aan de basis van alle grote maatschappelijke dilemma’s van nu”, aldus medeoprichter Matt Adams. Daarbij tackelt het collectief actuele culturele, wetenschappelijke en politieke vraagstukken als technologie, racisme, globalisering en klimaatverandering. Om deze kwesties invoelbaar te maken wordt iedereen een actieve deelnemer in de verhalende installaties, performances en activiteiten.

Een voorbeeld: A machine to see with is een hoorspel waarbij je als luisteraar onderdeel wordt van een bankoverval. Het hoorspel is alleen op straat te luisteren, wat het akelig realistisch maakt. Of Kidnap, een fictieve loterij met als hoofdprijs een gijzeling van 48 uur, waarbij de tien ‘winnaars’ daadwerkelijk worden opgesloten. Het zijn spannende sensaties die al snel ontaarden in een bedreigende situatie.

Online privacy

“Deze werken onderzoeken hoe vrije wil werkt”, zegt Matt Adams, die Blast Theory in 1991 begon met Nick Tandavanitj. “Welke beslissingen nemen we zelf en welke worden voor ons genomen, of dat nou door Big Tech is, of een overheid? In hoeverre hebben we nog controle, of zelfs inzicht, in hoe we ons leven inrichten? En kunnen we technologische informatie, bijvoorbeeld de smartphone waarmee een hoorspel afluisteren, wel vertrouwen? Op deze vragen bestaan geen eenduidige antwoorden.”

De kunst van Blast Theory was de afgelopen drie decennia te ervaren op uiteenlopende plekken als de Kunstbiënnale van Venetië, het Sundance Filmfestival en the Royal Opera House in Londen. Maar altijd zijn de werken interactief. Waarom?

“Op een praktisch level is het een manier om het publiek bij de les te houden, haha. Maar doordat de ervaring zo echt mogelijk overkomt en de deelnemer zelf keuzes maakt, , wordt hun gevoel versterkt dat de vragen die we oproepen ook echt over hun levens gaan. En voor onszelf is het belangrijk, omdat we zo niet tegen maar mét ons publiek praten.”

Wat is de drijfveer voor jullie projecten?

“Onwetendheid en een nieuwsgierigheid naar een bepaalde technologie of juist emoties als eenzaamheid. Daar gaan we dan over discussiëren. Elk aspect van dat onderwerp wordt onderzocht en bevraagd, soms wel honderden uren. Daarbij zoeken we samenwerking met wetenschappers, andere kunstenaars en technici. Daarna volgen nog eens dagen vol discussie. Wat willen we het publiek meegeven? Welke manier is daar het beste voor geschikt? Daarbij putten we ook persoonlijke ervaring. Hoe voelt het om als enige stil te staan in een stroom van reizigers op een station? Wanneer was ik voor het laatst verdwaald, en hoe voelde dat? Pas als allerlaatste maken we een plan. Wij werken héél traag.”

Wat is er eerst: het maatschappelijke thema dat jullie willen bevragen, het onderwerp dus? Of het idee voor het kunstwerk, de uitvoering zeg maar?

"Dat verschilt. We waren eind jaren 90 erg geïnteresseerd in games, dat toen een nieuw medium was. Dat onderzoek resulteerde in de game-achtige ervaring Kidnap.Het project Karin ontstond juist uit een persoonlijke verontwaardiging over de manier waarop sociale media als Facebook en ook allerlei interactieve websites en apps onze data ‘schrapen’. Dat gaat heel geniepig, we geven het gewoon zelf weg.

Daarom hebben een fictieve zelfhulp-app ontwikkeld. Een echt persoon Karin geeft daarin persoonlijk advies. Maar na verloop van tijd gaat ze zich steeds meer bemoeien met je leven. Ze wordt zelf ook steeds persoonlijker en voor je het weet maakt Karin op allerlei manieren inbreuk op je privacy. Ze belt ’s nachts op en begint te roddelen over haar ex. Eigenlijk heel intimiderend. Om inzichtelijk te maken op welke manier ons beeld van intimiteit en privacy online wordt vervormd, besloten we daarom zelf een app te ontwikkelen.”

Kunstmatige intelligentie

Een recent project dat Adams zal toelichten op het Society 5.0 Festival (31 okt & 1 nov) is Cat Royale, een huiselijke installatie waarin katten worden vermaakt door een slimme robotarm die leert welke spelletjes de katten het leukste vinden. Op Facebook Live kon dit kattenverblijf worden gevolgd, als een soort Big Brother. Is Cat Royale een metafoor voor hoe wij als mensen worden gemanipuleerd?

“Het is vooral een onderzoek naar hoe AI nou eigenlijk werkt. Door te observeren hoe de katten met de robotarm spelen, zie je ook hoe de interactie verandert. Past de kat zich aan AI aan, of andersom? We hebben voor katten gekozen, omdat deze dieren dichtbij ons staan. Kijk alleen al naar de fascinatie voor kattenfilmpjes op sociale media. Tegelijkertijd reageren ze heel intuïtief, waardoor ze misschien wel lastiger zijn te manipuleren dan mensen.”

Technologie speelt altijd een belangrijke rol in jullie projecten. Waarom?

“Technologie is niet neutraal maar een uitvloeisel van politieke of economische keuzes. Het is een ideologie. Alle grote problemen van nu draaien om technologie. Maar de technologie zelf gebruiken we alleen om ervaringen te versterken of verrijken. Het is hooguit een middel, zoals bij de performance Rider Spoke, waarbij deelnemers ‘s avonds alleen door een stad fietsen. Ondertussen krijgen ze via hun smartphone en koptelefoon heel persoonlijke vragen. Hun antwoorden kunnen ze delen met andere fietsers, of niet. Technologie creëert in dit geval een intieme ervaring in een donkere stad.”

Veel projecten nemen een voorschot op de toekomst. Proberen jullie daadwerkelijk een realistische voorspelling te maken?

“Nee. Wij kiezen een thema op basis van intuïtie dat de vragen die we oproepen belangrijk kunnen worden. Wij schetsen slechts een mogelijke toekomst. Hoe ver gaan we in onze zucht naar spektakel? Een ontvoering? Of ons laten vermaken door een robot? Ons werk is een invitatie om mee te denken over welke toekomst we willen.”

Spaanse Griep

Toch werd Blast Theory met één project letterlijk ingehaald door de actualiteit. In 2019 werd de Spit Spreads Death: The Parade georganiseerd, een optocht door Philadelphia ter herinnering aan de 20 duizend mensen die hier in 1918 in één maand overleden door de Spaanse griep. Drie maanden later brak de covid pandemie uit. Adams: “Dat was extreem bevreemdend. De optocht was bedacht tijdens een artists-in-residency bij de World Health Organization in Génève, als eerste kunstenaars ooit. Daar is de dreiging van een pandemie een constante. Deze wetenschappers houden er ernstig rekening mee dat covid niet de grote gevreesde pandemie was maar dat deze nog komen. Dus zo voorspellend waren wij nou ook weer niet.”

Het werk van Blast Theory is grotendeels gebaseerd op intuïtie en nieuwsgierigheid. Welke onderwerpen houden jullie momenteel bezig? “Ik kan dat – vanzelfsprekend, zou ik zeggen – nog niet concreet omschrijven. Maar in de jaren vijftig en zestig werd de overheid gezien als een manier om de samenleving bijeen te houden. Stedenbouw, onderwijs, zelfs het verkennen van het heelal – het werd collectief geregeld. Ergens kwam er een omslag naar de vrije markt als organisatie van de samenleving. Maar het besef dat onze toekomst te belangrijk is om over te laten aan big oil en een handvol tech-bedrijven groeit. Hoe kunnen wij dat proces versnellen? Welke ideeën kunnen een alternatief zijn voor de liberale marktideologie?”

Dat klinkt als een aanklacht. Zijn jullie nou activisten of kunstenaars?

“Onze kunst komt voort uit activisme. Maar kunst kan vragen oproepen. Twijfel zaaien. Ongemakkelijk én fun zijn. Kunst kan tegenstrijdig en complex zijn. De boodschap van activisme moet uiteindelijk op een protestbord passen, snap je.”

Tekst: Jeroen Junte, Design Digger