Terugblik op Just.City.Amsterdam.2023 door Abdelkader Benali

De dag begon met een vlammend betoog van een schrijver van wie ik de naam vergeten ben. Er was een grote opkomst met mensen uit alle lagen van de samenleving. Er zat zelfs een dichter in de zaal en waar dichters zitten, daar zit je goed. Na een voorstelrondje om te kijken wie er allemaal waren afgekomen op de conferentie werden de piketpaaltjes voor de dag geslagen.

Het ging over ervaringsdeskundigheid. Er zit een enorme ervaringsdeskundigheid in de stad, en die ervaringen gingen we vandaag verzamelen. Ru Paré, het huis van de Wijk in de Overtoomse Veld, was vroeger een gymzaal waar het lichaam in beweging kwam, maar vandaag laten we de geesten bewegen. Denken over de rechtvaardige stad vereist een zekere flexibiliteit in denken, roept associaties op en zet de verbeelding aan het werk. Denken over de rechtvaardige stad is een oefening in lateraal denken, dwars door stadsdelen en belangengroepen heen, om uit te komen bij noodzakelijke verandering. Hopelijk komt in het gesprek naar voren waar dan die noodzaak zit en waar de verandering ligt.

De zoektocht naar rechtvaardigheid spreidt zich als een olievlek over de stad uit daarom is de HvA in Nieuw-West neergestreken, een groot gebied dat op zichzelf een stad is, groter dan Alkmaar.

Eerst gingen we met onze buurman of buurvrouw in gesprek - geen slecht idee om met je naaste het gesprek te beginnen. In een rechtvaardige stad ontstaan er ruimte voor sociale netwerken die elkaar verstevigen. Een rechtvaardige stad verdient aandacht, liefde en toewijding. In een rechtvaardige stad worden stokjes doorgegeven in een estafette die geen begin en einde kent. Een rechtvaardige stad is: vrouwelijk ondernemerschap bestendigen. Een rechtvaardige stad is: een stad waarin de afgehaakten op de Willemsparkweg wonen en een Landrover voor de deur hebben staan. (Want is dat niet de nieuwe kloof die door een superdiverse stad kan lopen, de mate waarin haar bewoners zich engageren met de stadsidentiteit, daarin participeren of zich er juist onwetend over tonen).

We verspreiden ons door het gebouw om in workshops te praten over de pregnante thema’s van wonen, participatie, eigenaarschap en segregatie.

Ik ging zitten bij een gesprek over wonen. Er is woningnood. Maar er is ook woonschaamte, dat is dat je niet weet waar je morgen zult slapen. Er is woonangst, angst om op de woningmarkt de boot te missen. Er is woondrang, de drang om een nestje te bouwen. Er is woonstress, de angst om je woning kwijt te raken. Er is woonpijn, wat je voelt wanneer jouw huis niet het jouwe is. Er is woondrift, de niet aflatende zoektocht naar een betere woning. Er zijn aanleunwoningen en krakerswoningen en starterswoningen en jongerenwoningen en waterwoningen sociale huurwoningen en scheefwonen. Er is geen overschot aan woningen, wel is er een overschot aan woorden om de schaarste mee te duiden. Over wonen gesproken, de geweldige luitspeler Mehmet Polat is naarstig op zoek naar een woning. Wie hem kan helpen laat zien dat dit netwerk effectief is.

Een paar deuren verder ging het over sociale rechtvaardigheid. Hoe krijg je gevoel voor wat rechtvaardigheid voor de ander betekent. Wat jij als vanzelfsprekend vindt, kan voor de ander een totale no-go zijn. Rechtvaardigheid gaat over waardigheid. Want sommige mensen voelen zich uitgesloten door het systeem, voelen zich vernederd. Hoe ga je die mensen zien? Scheve machtsverhoudingen zijn overal, het begint allemaal met er bewust van zijn. Wat betekent rechtvaardigheid voor jou? Een hele hoop vragen achter elkaar waar vanzelfsprekend niemand meteen een echt goed antwoord op had. Er werd gekauwd op gedachten, er werd wat getwijfeld, gewikt en gewogen.

Volgens de socioloog Fainstein moet een rechtvaardige stad aan drie elementen voldoen: Voelen mensen zich erkend, hebben mensen in gelijke toegang tot voorzieningen en voelen mensen zich vertegenwoordigd. Je erkend voelen is in hoge mate afhankelijk van je zelfbeeld en hoe je de stad waardeert. Als de stad voor jou als aanwinst wordt gevoeld, als je je identificeert met de stad dan is erkenning voelen niet snel weg. Maar wat als je je buitengesloten voelt door de overheid? Een vrouw nam het woord; eerst zocht ze naar woorden, toen kwam de klacht er vloeiend uit.

Het voelt voor haar onrechtvaardig wanneer de overheid in zijn dwingende regelzucht op verkeerd geparkeerde fietsen weghaalstickertjes plakt maar geen poot uitsteekt om de straten schoon te houden. Het voelt krom. En bellen naar de gemeente heeft ook geen zin, want niemand neemt de telefoon op. En dat gevoel van ongeïnteresseerdheid leidt ertoe dat mensen afhaken, onder andere deze vrouw. Het voorbehoud was verdwenen, er werd zelfs hartstochtelijk met de vuist op tafel geslagen.

Toen ging ik bij de workshop Rechtvaardigheid en recht zitten. En wat daar werd besproken sloot naadloos aan op de hartekreet van de vrouw uit de vorige groep. Hoe kan de overheid “dienstbaarder” en “toegankelijker” zijn. Hier probeerden overwegend juristen een brug te slaan tussen de overheid en de burger en dat vereist een nieuwe manier van denken. Het belangrijkste is dat mensen gehoord willen worden. Dat neemt al heel veel druk weg.

Nazorg is ook belangrijk omdat recht halen ook heel vaak gaat over de sociale plicht van de overheid om de burger te zien in zijn worsteling. En hoe bereik je überhaupt die afgehaakten, die mensen die al heel lang geleden zijn opgehouden om iets te verwachten van de overheid. Wat betekent toegang tot rechtvaardigheid eigenlijk? Hier ligt een plicht voor de HvA; studenten opleiden die zich er bewust van zijn dat ze in hun publieke taak ook bezig zijn om het vertrouwen van de burger terug te winnen. Zo vaak heeft de burger geen contact met de overheid, wanneer het gebeurt moet het goed gaan. De burger is geholpen bij doorvragen. En toch hebben grote groepen in de samenleving het gevoel dat de overheid niet aan hun kant staat. Kan een verantwoordelijke overheid burgers weer adem geven? Een buurthuis als Ru Paré kan een goede plek zijn om die burger te ontvangen omdat het laagdrempelig is. Een rechter kan ook van zijn hoge positie afkomen, de toga afdoen en in burgerkleding tussen de klager en beklaagde in gaan zitten. In een cirkel zitten werkt beter dan aan een vierkante tafel. De non-verbale inrichting van de ruimte.

In de aula zaten de meesten aan een rechthoekige tafel. En het ging over participatie. Want soms kan een buurt de wind in de zeilen krijgen, en bouwen gebiedsontwikkelaars aan een bruisende omgeving die vooral leuk is voor nieuwkomers met twee keer een modaal inkomen. Maar hoe zit het met de rest? Vernieuwing maakt ook blind voor het achterstallig onderhoud. De oorspronkelijke bewoners zien de glimmende flat, maar maken zich vooral druk over de donkere tunneltjes, afval op straat en gebrek aan sociale cohesie. We zitten niet te wachten op een nieuwe vorm van segregatie, segregatie nog meer langs lijnen van inkomen waarin verschillende groepen volop profiteren van de openbare ruimte, terwijl de andere groepen er vereenzamen. En opnieuw afhaken.

Hier, in de Theaterzaal, geeft stadsdichter van Nieuw-West Gökhan Aksoy, een workshop gedichten schrijven. Het is er zo stil, je kan een speld horen vallen. Maar net toen we dachten dat we op een heidag in Twente waren begonnen buiten de sirenes te loeien, scheurde de politie door de straten en we gingen over tot de orde van de dag.

De orde van de dag kan ook schilderen zijn. Wat is je favoriete kleur en wat zegt dat over je persoonlijkheid? Als je van roze houdt, heb je dan altijd een roze bril op? En is een voorkeur voor rood ook meteen teken van een vurig temperament? En is een liefde voor blauw niet een beetje bleu? Hoe langer ik bij de workshop schilderen zat hoe meer bleu ik me begon te voelen. Aan het einde van de workshop hadden de deelnemers de meest uitzinnige tekeningen gemaakt waarin de grote thema’s en de grote pijnpunten werden getackeld. Mag je trots zijn op je naam en wanneer is je naam een schietschijf? Na een korte wandeling door het gebouw waren ze helemaal los gegaan, alsof hun leven ervan af hing. Waar ik naar keek waren de Rorschatest van de ziel, een duizelingwekkende kleurenpracht die oproepen tot compassie, verbinding en nog meer acrylverf.

Positie nemen in de stad betekent ook kleur bekennen. Is het mogelijk om met elkaar een akkoord te sluiten over de stad. Waar we het tenminste over eens zijn met elkaar. Rechtvaardigheid begint met eigenaarschap. Het maatschappelijk akkoord voor de stad probeert een hefboom voor verandering te zijn. Gebundelde kracht wrikt de taaie verhoudingen tussen de burger en de overheid open. Samenwerken is de sleutel. De bedoeling is om niet alleen macht, maar ook middelen over te hevelen naar maatschappelijke bestedingen. Weg met de stroperigheid, weg met de bureaucratie, weg met het politieke geneuzel. Ik kan me voorstellen dat sommige politici hier helemaal wit van uitslaan. Dat moet dan maar. Was de stad Amsterdam niet begonnen als een bewonersinitiatief? Het Vondelpark, de Grachtengordel, de vele culturele broedplaatsen, de krakerswoningen, de stadskassen - aan de basis stonden de burgers zelf die ruimte zagen, die ruimte creëerden voor nieuwe initiatieven.

Eindelijk voelt de burger zich gehoord. Wat horen we dan? Opwinding. Hoge verwachtingen. Maar ook zelf willen doen. Onderdeel van iets groters uitmaken. De regie in handen nemen. Vrijheid. Mooie woorden maar wat levert het concreet op? Eerst zien dan geloven. Of eerst geloven dan zien we wel verder?

Ik eindig mijn reis bij Esma en Saïda van de Wildemanbuurt-aktiegroep. Ze strijden tegen de verschraling van sociale huurwoningen in hun wijk. Zij hebben aan den lijve ondervonden hoe traag en stroperig de ambtelijke molens kunnen gaan in de strijd voor sociale rechtvaardigheid. Esma en Saida droegen een lokale partner aan om mee te denken over de wijkvernieuwing, op die manier creerden ze een stoel aan de spreektafel. De gemeente reageerde vol wantrouwen - ze twijfelden aan het aangedragen bureau. Ze hielden hun rug recht. En bleven geloven in het concept. Uiteindelijk hebben ze de slag gewonnen. De strijd is nog steeds gaande.

En dat is wat ik aan deze dag overhoud, er wordt geknokt en gestreden, hartstochtelijk en vol inzet, de ogen staan op ons gericht. Blijf ons bijstaan. Rechtvaardigheid zonder solidariteit houdt niet lang stand.

Meer weten?

Wil je meer weten over onze lancering, ons Centre of Expertise of heb je een vraag?