Hoe onderzoek je de rol van AI als het grotendeels onzichtbaar is?
15 april 2025
Als lectoraat doen we, net als velen anderen, onderzoek naar AI, maar dan wel op geheel eigen wijze. Ons project “Wat als AI” is onderdeel van het NWO-gesubsidieerde ELSA Lab AI, Media en Democratie. Er wordt momenteel ongelooflijk veel onderzocht over AI, en om te ontdekken hoe wij een bijdrage aan dit enorme onderzoeksveld kunnen leveren, hebben we ons het eerste half jaar van ons project “Wat als AI” ondergedompeld in artikelen, lezingen en podcasts over AI. In dit blog nemen we je mee in onze reis, en delen we op welke onderzoeksvraag we geland zijn en hoe we deze in de komende jaren gaan onderzoeken. Blogpost geschreven door: Frank Kloos
Wil de echte AI nu opstaan?
De hoeveelheid artikelen, boeken, lezingen, Youtube filmpjes, podcasts die zijn gepubliceerd over de ontwikkelingen van AI zijn overweldigend. Kunstmatige intelligentie is natuurlijk geen nieuw fenomeen. De fundamenten van AI zijn al decennialang in ontwikkeling, en ook generatieve AI, zoals ChatGPT, bestaat langer dan je zou verwachten. Toch werd het idee om zoveel rekenkracht in dergelijke modellen te investeren aanvankelijk als onzinnig beschouwd. Pas toen bedrijven als OpenAI en Google enorme middelen inzetten om deze technologie op te schalen, bleek hoe krachtig deze modellen konden zijn. En met het Chinese AI-lab DeepSeek wordt laten zien dat grootschalige taalmodellen ook met minder rekenkracht en efficiëntere trainingsmethoden kunnen presteren. Feit is dat AI alomtegenwoordig is, en we er (bewust of onbewust) steeds meer gebruik van maken.
Maar weten we dan ook collectief meer over wat AI precies is? En hoe het werkt? En hoe willen we eigenlijk dat het werkt? Er is veel nieuws over de consequenties van AI in verschillende domeinen in de samenleving (Bunz & Braghieri, 2022; Nguyen, 2023; Meissner, 2024; Ittefaq, et al. 2025). En toch bestaan er ook veel mythes over wat AI is en hoe het werkt, zo laat wetenschappelijk onderzoek zien (Natale & Ballatore, 2020; Emmert-Streib, 2020; Ballatore & Natale, 2023; Bewersdorff et al., 2023).
Kate Crawford laat ons kritisch kijken naar de term Artificial Intelligence in haar boek Atlas of AI. Ze stelt er niet veel “kunstmatig” aan AI is en dat de vermeende “intelligentie” ook wat tegenvalt. Ze benadrukt dat er is nogal wat mensenwerk mee gemoeid om de modellen te trainen, waarbij ghostworkers bijvoorbeeld eindeloze reeksen beelden analyseren en labelen om auto’s “zelf” te laten rijden. Het grotendeels onzichtbare werk dat wordt gedaan om AI te laten werken wordt vaak verricht door mensen die in zeer arme gebieden wonen (zoals vluchtelingenkampen in Syrië of Libanon).
Het idee van “onzichtbare intelligentie” deed ons denken aan de Mechanical Turk, waarbij het publiek 250 jaar geleden voor de gek werd gehouden door de illusie te wekken dat een machine kon schaken.
Fotobron: https://en.wikipedia.org/wiki/Mechanical_Turk
Ook kunstenaar en activist Darren Cullen maakte ook de verbinding tussen AI en de mechanical turk, en bekritiseert de “AI-powered services” op zijn website “Spelling Mistakes cost lives.” Hij merkt op:
“This is all part of Big Tech's fake-it-til-you-make-it approach to technology. Where pretending to invent something first is more important than actually inventing anything. Elon Musk unveiled Tesla's humanoid Optimus robots last month, fully autonomous robo-servants!* (Remote-controlled by human workers)”
Fotobron: https://www.spellingmistakescostlives.com/single-post/the-great-ai-hoax
Wordt technologie ons inderdaad voorgeschoteld als een vorm van magie om ons te doen geloven in het “promised land”? In een aflevering van de podcast “Your Undivided Attention” van the Center for Humane Technology wordt het idee besproken van AI als mystiek dat vanuit Sillicon Valley wordt gevoed.
De manier waarop AI als magisch en mystiek wordt gerepresenteerd, of tenminste als abstract en moeilijk te begrijpen, maakt het moeilijk om een maatschappelijk gesprek op gang te brengen over hoe we willen dat deze steeds belangrijkere technologie wordt ingezet. Hoe maken we het onzichtbare zichtbaar en hoe bespreken we wat we vinden, voelen en denken over AI?
Het onzichtbare zichtbaar maken
We zijn geïnspireerd naar verschillende manieren waarop kunstenaars, ontwerpers, en activisten inzichtelijk en menselijk willen maken.
En we werden ook verrast door overheidsinspanningen, zoals bij de Japanse metroservice: Weet je niet hoe het werkt, geen chatbot die je vraag niet begrijpt, maar een persoon die uit de doos getoverd wordt.
Met een focus op gebruiksvriendelijkheid, effectiviteit en winstgevendheid vanuit respectievelijk gebruikers en technologiebedrijven, putten we veel inspiratie uit personen en organisaties die anders tegen de ontwikkeling van AI aankijken en ons uitdagen dat ook te doen. Zo daagt Julia Janssen met kunst en design big tech uit; bevraagt Mozilla al sinds jaar en dag onze relatie met het internet; en onderzoekt AIxDesign hoe je AI kunt democratiseren.
Dit is hard nodig, wat ons betreft: de frictieloze werking van generative AI, de onzichtbare werking van AI-systemen, en het slecht-betaalde werk van vele, vele werkers over de gehele wereld maakt dat we AI te weinig bespreken. Wanneer heb jij voor het laatst een goed gesprek gehad over je zorgen over, wensen en behoeften van AI met een vriend, familielid, of een AI-ontwerper? En hoe bewust ben je je van het onzichtbare werk (ook het creatieve werk van anderen) en de onzichtbare kosten (ook die voor de planeet), wanneer je simpelweg vraagt ChatGPT een vraag van je te beantwoorden?
Dat is een goed gesprek, en onderzoek, waard vinden wij. En tegelijkertijd is het moeilijk over het onzichtbare te praten. En dus ontwikkelen en testen we in het komende jaar verschillende gesprekstechnieken en manieren van het zichtbaar maken van dat wat onzichtbaar is. Zodat we op een spelende manier samen kunnen ontdekken wat AI nou precies doet, wat we daarvan vinden en of we de rol en de werking van AI in de samenleving op andere manieren kunnen verbeelden. Let’s talk about AI. Durf jij het gesprek met ons aan?