De echte effecten van toerisme op winkelgebieden

In het proefschrift staan drie vragen centraal:  

• Wat gebeurt er in winkelgebieden wanneer toerisme toeneemt? 

• Waarom ervaren we, in Amsterdam, toerisme als een probleem? 

• Wat zijn de effecten van de beleidsmaatregelen op ondernemers?  

Een lappendeken 

De effecten van toerisme op winkelgebieden wordt vaak gezien als een wildgroei, maar dit blijkt niet direct uit Hagemans data. Zij is tot de conclusie gekomen dat er eerder sprake is van een soort lappendeken/microgeografie, waarbij de effecten van toerisme op winkelgebieden straat voor straat (in hetzelfde gebied) kunnen verschillen. Dataverzameling van winkelhuren en de samenstelling van winkellandschappen tussen 2005 en 2020 leverde een unieke kijk op het anticiperend vermogen van de ondernemer.  
 
Hagemans fietste door Amsterdam 

In de Damstraat zijn de huurprijzen gestegen. Die zijn op te brengen, met een herkenbaar concept. Ondernemers spelen zo in op de drukte. Slechts een paar honderd meter verderop, in de Hoogstraten, klonk een ander verhaal. Daar vult de toerist vaak een gat dat is ontstaan doordat de lokale consument de straat minder vaak bezoekt, vooral vanwege toenemende concurrentie met ketenwinkels en online shoppen. In combinatie met lagere huren, bood toerisme deze ondernemers de kans om hun onderneming verder te ontwikkelen en daarin hun persoonlijke passie na te jagen. In het wat lagere tempo van deze straat bleken veel verschillende soorten concepten wel aan te slaan bij de toeristische bezoeker.  

In de Negen straatjes had het dominante verhaal van ondernemers minder te maken met toerisme, meer met de succesvolle merkstrategie die het gebied op de kaart zette als hotspot voor exclusieve boetiekjes. Het succes van deze strategie wekte interesse van flagship stores en zorgde daarmee voor huurstijgingen, die niet voor alle ondernemers op te brengen bleken.  

Amsterdam, diverse stad? 

In een internationale context is het opvallend hoezeer toeristenwinkels in Amsterdam centraal kwamen te staan in de weerstand tegen toerisme en hoe succesvol dit probleem op de lokale politieke agenda is gezet. Dit gebeurt meestal wanneer een probleem op een duidelijke, logische manier onder de aandacht wordt gebracht, door een goed georganiseerde sociale beweging met bekende en charismatische woordvoerders. Dat is in Amsterdam niet het geval. 

Hoe verklaren we dan onze weerstand tegen toerisme? 

Er is geen sociale beweging, zoals die in Barcelona (met massa’s de straat op). Weerstand tegen toerisme in Amsterdam is van korte duur, relatief anoniem en doelgericht. Eerst krijgen de toeristenwinkels het te verduren, daarna ontstaat ophef over cruiseschepen, AirBnB en geluidsoverlast van dronken, pissende toeristen op straat. 

Snacks and the City toont aan dat in de afwezigheid van een herkenbare sociale beweging, de Amsterdamse context een belangrijke rol speelde in het succes waarmee toeristenwinkels als probleem op de kaart gezet zijn. 

Toeristenwinkels als kreupelhout in de binnenstad zit diep bij Amsterdammers; drie overtuigingen die in de jaren 90 zijn ontstaan: 

• Toeristenwinkels worden beschreven als een monocultuur van dezelfde soort winkels. Dit grijpt terug op het idee dat functiemenging een kernkwaliteit is die Amsterdam aantrekkelijk maakt. (Uit Beleidsplan Binnenstad, 1993) 

• Toeristenwinkels worden gezien als criminogene ondernemingen die zich bezighouden met ondermijnende criminaliteit. Dit sluit aan bij het idee dat de binnenstad van Amsterdam een infrastructuur biedt voor criminele activiteiten, waar zowel legale als illegale ondernemingen onderdeel van zijn. (Uit Enquete opsporingsmethoden, 1996) 

• Toeristenwinkels worden gezien als laagwaardig of rommelig. Dit druist in tegen het idee dat de binnenstad een Rode Loper zou moeten zijn die de kwaliteit van leven in Amsterdam symboliseert. (Uit Hart van Amsterdam: Strategienota 1012, 2008) 

Hoe pakken we toerisme aan? 

Voor haar advies, grijpt Hagemans terug op deze overtuigingen, want hierin schuilt de oplossing om effecten van toerisme op winkelgebieden te sturen. 

Het beschermen van functiemenging geeft aanleiding om een bestemmingsplan in te zetten; het tegengaan van ondermijnende criminaliteit geeft aanleiding om inspecties en vergunningen in te zetten; het creëren van een Rode Loper geeft aanleiding om via sociale corporaties panden aan te kopen.  
 
Deze beleidsinstrumenten worden op die manier ingezet voor heel andere doeleinden dan waar ze ooit voor bedoeld waren. Dit brengt risico’s met zich mee op willekeurigheid, die de rechtszekerheid van ondernemers kan aantasten. Dit kwam duidelijk naar voren in interviews met ondernemers, waaruit bleek dat ervaringen met regelgeving, handhaving en beleidsmakers enorm uiteenlopen. 

Hoe deze instrumenten worden ingezet is bovendien niet altijd willekeurig, maar kan ook specifiek gericht zijn op bedrijven die: 

• er anders uitzien dan de gewenste smaak van ambtenaren en werknemers corporaties;

• in een sector opereren die negatief in het nieuws is geweest of; 

• worden uitgebaat door ondernemers met een bepaalde achtergrond die negatief in het nieuws zijn geweest. 

Op dit moment gaat de inzet van beleidsinstrumenten voorbij de willekeur en dat vergroot het risico op institutionele discriminatie. Dit betekent dat beleid – bewust of onbewust – voor verschillende groepen heel anders uitpakt. De effecten van dit beleid op de rechtszekerheid van ondernemers en het risico op institutionele discriminatie dat daarbij komt kijken, vormen de derde belangrijke bevinding.  

De belangrijkste boodschap die Hagemans de gemeente op het hart wil drukken is deze: 

Kijk uit met een over gesimplificeerd beeld van effecten van toerisme op winkelgebieden, want deze effecten zijn gevarieerder dan je denkt!