Hitte in de stad aanpakken

De zomer van 2022 was de warmste ooit gemeten in Europa, en dat hebben we geweten. De hittegolven duurden maar voort en veel landen kampten met ernstige droogte en hevige bosbranden. Ook nu in 2023 is het heet, en bovendien extreem droog.

Dweilen met de kraan open

‘De problemen nemen de komende jaren naar verwachting verder toe. Zo worden steden steeds vaker onleefbaar heet,’ zegt Kluck. ‘De enige echte oplossing tegen de klimaatverandering is radicaal stoppen met het gebruik van fossiele brandstoffen. Al het andere wat we bedenken is dweilen met de kraan open.’

Bijna een op de drie van de sterfgevallen door hitte in Nederland is toe te schrijven aan klimaatverandering. Dat komt neer op bijna 250 extra sterfgevallen per jaar, zo blijkt uit internationaal onderzoek over de periode 1991-2018. Met het stijgen van het kwik worden dat er de komende jaren waarschijnlijk alleen maar meer.

‘Vooral kwetsbare ouderen hebben te lijden onder de hitte,’ zegt Kluck. Maar ook jongere mensen kunnen gezondheidsproblemen ondervinden. Ze lopen bijvoorbeeld bij het gebruik van alcohol en het slikken van bepaalde soorten medicatie, zoals antidepressiva, meer risico op een hitteberoerte.’ Een hitteberoerte is een ernstige vorm van oververhitting die kan leiden tot bewusteloosheid en in het ergste geval zelfs overlijden.

Topje van de ijsberg

Degenen die door de hitte overlijden, vormen slechts het topje van de ijsberg, benadrukt de lector. ‘Er zijn ook veel indirecte gevolgen. Denk aan mensen die dagenlang niet buiten komen om boodschappen te doen en daardoor ongezond of weinig gaan eten, of vereenzamen.’

Daarnaast zijn er maatschappelijke gevolgen die veel bevolkingsgroepen raken, zoals een toenemende schaarste aan drinkwater, problemen met de waterkwaliteit en elektriciteitsvoorziening, de arbeidsproductiviteit en een dalende omzet bij lokale ondernemers, doordat mensen het te warm vinden om te gaan winkelen .

Het is overigens niet alleen de hitte die tot problemen leidt, maar ook de onvoorspelbaarheid ervan. ‘De klimaatverandering zorgt voor hele gekke extremen. Zo steeg het kwik in 2019 in Nederland voor het eerst boven de 40 °C,’ herinnert de lector zich. In Portland, Canada, was het in 2021 nog een paar graden erger. ‘Daar hadden ze zich voorbereid op een extreme hittegolf met temperaturen rond de 43 °C, en werd het ineens nog drie graden warmer. Dat heeft een grote impact op de volksgezondheid.’

Nationaal Hitteplan

Beleidsmakers weten nog niet goed hoe ze het beste kunnen inspelen op het veranderende klimaat. ‘We hebben in Nederland een Nationaal Hitteplan, een waarschuwingssysteem voor organisaties, zorgprofessionals en mantelzorgers. Die kunnen er dan rekening mee houden in hun omgang met kwetsbare groepen. Maar ondanks deze maatregelen zitten er nog massa’s mensen in te hete huizen, is er een grote oversterfte door de hitte en is de buitenruimte vaak nog te versteend om verkoeling te kunnen bieden,’ weet Kluck.

Het Nationaal Hitteplan wordt actief als er een periode van aanhoudende hitte of extreem hoge temperaturen wordt verwacht. Niet alleen de temperatuur overdag speelt een rol bij deze beslissing. Ook de nachttemperatuur, gevoelstemperatuur en luchtvochtigheid tellen mee. Experts spreken van aanhoudende hitte als de verwachting is dat de maximumtemperatuur minimaal vier dagen achter elkaar boven de 27 °C komt.

Bij 1 dag met een temperatuur boven de 35 °C geldt code geel, voor extreme hitte. Het KNMI geeft dan een officiële waarschuwing af. ‘Maar er staat nog niets op papier over code rood, en wat je dan moet doen,’ benadrukt de lector. ‘Dat moeten we scherp hebben voordat we verder beleid kunnen maken.’

Onze blik is volgens Kluck nu alleen gericht op een gemiddelde hittegolf: ‘Maar we zouden ons als samenleving ook moeten voorbereiden op extreme hittegolven, net zoals we rekening houden met wateroverlast en overstromingen die zelden voorkomen.’

Klimaatadaptatief maken

Iets vergelijkbaars geldt voor de omstandigheden in wijken en huizen. Ook daar is er nog veel wat we niet weten. Dat maakt het bijvoorbeeld moeilijk te duiden welke woningen snel te heet worden en dus aangepast moeten worden.

Kluck vindt dat hierin zo snel mogelijk verandering moet komen. Samen met zijn team doet hij al ruim tien jaar onderzoek naar hoe je wijken en woningen klimaatadaptief kunt maken, met andere woorden: hoe je ze zo goed mogelijk kunt aanpassen aan het veranderende klimaat.

‘Een groene stad is niet automatisch een klimaatbestendige stad,’ benadrukt Kluck. ‘Groen is wel de meest effectieve maatregel tegen hittestress. Vooral bomen leveren schaduw. Daarmee helpen ze de opwarming voorkomen. Ze bieden ook verkoeling door de verdamping van vocht. De verdamping kost energie die dan niet beschikbaar is voor het opwarmen van de stad.’

Bomen met een grote kruin

In het project Effectief groen voor klimaatadaptatie in de stad (2019-2023) gaan Kluck en zijn team, samen met wetenschappers van Wageningen University & Research en ontwerpbureau Niek Roozen Landscape, voor verschillende wijktypes na hoe groen optimaal bijdraagt aan verkoeling. ‘We ontwikkelen concrete handvatten voor ontwerp, aanleg, inrichting en beheer van klimaatbestendig en verkoelend stedelijk groen,’ vertelt hij.

De Wageningse onderzoekers werken daarnaast aan een bomentabel met informatie over de klimaatbestendigheid van verschillende typen bomen. ‘Welk type boom je precies kiest, maakt niet uit, zo hebben we gezien. Zolang de boom maar een grote kruin heeft en goed kan groeien op de plek waar hij staat,’ zegt Kluck. ‘Maar je wilt wel een boom die niet te gevoelig is voor droogte en die bijdraagt aan de biodiversiteit.’

Hitte in de woning

Kluck en zijn projectteam onderzoeken ook hoe je woningen kunt aanpassen aan de klimaatverandering. Dat doen ze bijvoorbeeld in het SIA Raak-Publiek-project Hitte in de woning, in samenwerking met diverse gemeentes en woningcorporaties. ‘Door de klimaatverandering wordt het in veel woningen snel te heet. Bovendien kan de toenemende koelbehoefte in woningen leiden tot een hogere energievraag, iets wat nog niet overal is meegenomen in de gemeentelijke warmtevisie,’ legt Kluck uit. ‘Wij onderzoeken hoe je de koelbehoefte van bewoners kunt vervullen zonder de vraag naar energie te verhogen.

Maatschappelijk bewustzijn

Het onderzoek van Kluck en zijn medewerkers moet richtlijnen opleveren voor maatregelen op drie niveaus: gebiedsinrichting, het ontwerp van gebouwen, en het gedrag van bewoners. ‘De uitkomsten kunnen ook een aanzet geven tot herziening van de bouwregelgeving en andere maatregelen die de overheid kan nemen om hitte in woningen te voorkomen,’ aldus de lector. Zijn onderzoeksgroep heeft in nauwe samenwerking met het werkveld richtlijnen ontwikkeld voor het hittebestendig maken van de buitenruimte en van woningen.

De Amsterdamse lector blijft met zijn team de komende jaren hard aan de weg timmeren met onderzoek. Niet alleen om zoveel mogelijk kennis te vergaren, maar ook om een bijdrage te leveren aan het maatschappelijke bewustzijn rond de klimaatverandering. Kluck: ‘Als we de stad van morgen leefbaar en aantrekkelijk willen houden moeten we nu ingrijpen.

Hittesymposium op 27 juni 2023

Het lectoraat Water in en om de Stad van de HvA en het Centre of Expertise City Net Zero organiseren op dinsdag 27 juni 2023 het symposium ‘Hete hangijzers’, in de openbare bibliotheek van Amsterdam. Het symposium is bedoeld voor professionals bij gemeentes, woningcorporaties, adviesbureaus en gezondheidsorganisaties.

Doel is bewustwording te creëren bij een breed publiek over het belang van een klimaatvriendelijke gebiedsinrichting, slim ontwerp van woningen en het bevorderen van het welzijn van stadsbewoners en mensen op straat bij hitte. Het evenement moet ook meer inzicht geven in de hete hangijzers bij het ontwikkelen van beleid voor klimaatadaptatie. Welke temperaturen zijn bijvoorbeeld nog acceptabel voor mensen? Hoe zit het met de hitte ’s nachts? En hoe bereiden we ons voor op code rood?

Er komt op het evenement een scala aan onderwerpen voorbij, van het belang van koele netwerken bij het hittebestendig maken van steden en veranderingen in klimaatscenario’s tot het beoordelen van woningen op hittebestendigheid. Het symposium besteedt ook aandacht aan stedelijke inbreiding, burgerwetenschap, het prioriteren van projecten op basis van indicatoren om hittestress te verminderen en passende maatregelen voor verschillende buurten en kwetsbare groepen. Er zijn lezingen van experts, interactieve deelsessies en thermische wandelingen door de stad.

Aanmelden

Deelname aan het symposium is gratis.

Lectoraat Water in en om de stad

Het lectoraat Water in en om de stad onderzoekt hoe je steden zo kunt inrichten dat de gevolgen van klimaatverandering binnen de perken blijven. Daarbij gaat het niet alleen om hitte, maar ook om periodes van aanhoudende droogte en tegelijkertijd wateroverlast door extreme buien en overstromingen.