Slaaptekort en zelfcensuur: zo schadelijk is TikTok

In twee rapporten die Amnesty International deze maand heeft uitgebracht, is te lezen hoe TikTok zelfbeschadiging en zelfmoordgedachten aanmoedigt via de ‘For You’-pagina. Ook staat beschreven hoezeer het bedrijfsmodel erop gericht is om jongeren en kinderen aan het platform gekluisterd te houden, ten koste van hun recht op gezondheid. Naast de schadelijke content die kinderen te zien krijgen, loopt hun slaaptekort op vanwege nachtelijk swipen en beïnvloedt dit schoolprestaties.

Geert Lovink: ‘Internalisering van censuur’

Lector en hoogleraar Geert Lovink bestudeert verschillende sociale netwerken; toch beschouwt hij TikTok als een vak apart. Dit omdat de onderliggende algoritmes van Chinese makelij zijn, en er zijn wereldwijd verschillende versies in omloop zijn. Ook is maar een handjevol onderzoekers gespecialiseerd in TikTok, tegenover ruim een miljard gebruikers.

“Ik vind het verrassend dat Amnesty hiermee komt, omdat zij normaal gesproken vooral politieke censuur en onderdrukking aankaarten. Aan de andere kant is er bij TikTok ook sprake van een bepaalde censuur- maar dan een geïnternaliseerde vorm. De oude censuur is er één van top-down, een externe autoriteit of Big Brother die je in de gaten houdt. Bij TikTok zie je dat je jezelf censureert en je blikwijdte beperkt. Zeker als je jong bent is dat schadelijk."

Meer van hetzelfde

"Het vrijheidsbeperkende zit in het mechanisme dat je telkens meer van hetzelfde te zien krijgt, en daar niet meer los van komt. Zoals Amnesty beschrijft krijgen jongeren zo bijvoorbeeld steeds opnieuw informatie te zien over zelfbeschadiging en zelfdoding. De algoritmes zijn erop ingesteld om je aandacht vast te houden en dat zorgen ervoor dat je in een soort tunnel terechtkomt, en daarvoor beloond wordt. Het is dus een zichzelf versterkende rabbit hole.

Het lastige is dat het gepresenteerd wordt als entertainment, en alsof het louter en alleen door je eigen keuze komt. Jouw voorkeur bepaalt namelijk wat je te zien krijgt- overigens is niet duidelijk waar die voorkeur aanvankelijk vandaan komt. Vervolgens ontstaat een feedback loop waarin je steeds ‘nieuwe dingen’ voorgeschoteld krijgt- feitelijk meer van hetzelfde. Er is niet werkelijk sprake van een diversiteit aan meningen, nieuwsbronnen of perspectieven."

Alles wordt bewaard

"Stel dat je toch ineens je voorkeur zou willen veranderen – dan kan dat niet zomaar. Alles in TikTok wordt bewaard en bevestigend gebruikt. Dus stel dat je denkt: ‘ik ga hier ineens heel anders tegenaan kijken, ik delete mijn geschiedenis en ga opnieuw beginnen’, dan is dat onmogelijk. Je voorkeur wordt bewaard en je wordt erin gezogen met de bedoeling dat je dit platform niet zult verlaten. Ook dat is vrijheidsbeperkend.”

Tessa Duzee: ‘Gaat over grondrechten ‘

Tessa Duzee is docent-onderzoeker bij de opleiding Creative Business en doet met een Comenius-beurs onderzoek naar de ethiek van sociale media. Zij ontwikkelde een ethiektoolkit met creatieve werkvormen voor docenten die lesgeven over digitale platforms.

“Ik vind het juist wel logisch dat Amnesty hiermee komt. Dit gaat over grondrechten als privacy, autonomie, zelfbeschikking en soevereiniteit - zelf beslissingen kunnen nemen zonder daarin gestuurd te worden. TikTok grijpt in op al die gebieden."

Trucs uit casino

"Het platform is echt ontworpen om je zo lang mogelijk vast te houden; en daarvoor worden trucs ingezet die ook bij casino’s en gokmachines worden gebruikt, die je triggeren om maar te blijven kijken. En het zit ‘m er niet alleen in dat je steeds iets nieuws te zien krijgt van dezelfde voorkeur, maar – dit hoor ik van veel studenten- ook iets dat telkens net wat extremer is.”

De visies van studenten

Duzee spreekt veel studenten over TikTok en wat dit met hen doet, omdat zij lesgeeft voor de ‘stone’ (nieuwe onderwijsvorm) Mediamakers in de platformsamenleving. Voor het vak dat Duzee geeft, krijgen studenten de opdracht om een artikel te schrijven over de invloed van zo’n platform – van social media tot Uber en Airb’nb - op de samenleving. Die invloed kan overigens ook positief zijn. “Het gaat erom dat studenten zo’n platform niet alleen bekijken als handig marketinginstrument maar even uitzoomen: wat betekent het voor de maatschappij."

Studenten kiezen vaak voor onderwerpen als zelfbeeld, verslaving en sociaal-culturele onderwerpen, zoals expose-groepen op Telegram, of cancel-cultuur. Van de artikelen, die deze maand zijn ingeleverd, gaat een aanzienlijk deel over TikTok.

Girl Dinner

Zo heeft één studente een kritische beschouwing geschreven over het TikTok-fenomeen Girl Dinner. Dit is de trend dat meisjes en vrouwen hun borden tonen met daarop bijvoorbeeld een kaasje, paté en olijven- vet en vrij weinig eten. Diëtisten hebben gereageerd dat het een ongezonde trend is- maar evengoed wordt dit nog vaak gebagatelliseerd als vermaak, ‘met een knipoog’.

De student heeft het onderwerp gekozen, omdat haar zusje van 14 in deze bubbel zit en er vrolijk aan meedoet en de gevaren niet ziet. “De hashtag #girldinner is al meer dan 2.1 miljard keer bekeken. Tienduizenden gebruikers maken filmpjes waarin ze alleen een paar chips eten en een cola zero drinken en noemen dit hun girl dinner. Andere vrouwen beschouwen het drinken van een kop thee en het eten van één koekje hun girl dinner.” zo beschrijft de studente. Wat begon als iets grappigs, zo schrijft ze, normaliseert uiteindelijk toch ongezonde eetgewoontes.

Algoritme voedt eetstoornissen

Een andere student beschrijft hoe het algoritme van TikTok je steeds verder een tunnel in leidt, op het moment dat je in een eet- of sportbubbel terechtkomt. Het aanbevelingsalgoritme is zo toegespitst op persoonlijke voorkeur, en schotelt je telkens nét weer wat extremers voor, dat mensen die beginnen met sport- en sportdieetfilmpjes steeds vaker bij pro-ana-filmpjes uitkomen.

Eyeopener

De opdracht was voor veel studenten wel een eyeopener, omdat ze erop zitten als consument, zegt Duzee. “Vorig jaar hielden we onze schermtijd bij en sommige mensen hadden echt schermtijd van 9 uur per dag, met vooral TikTok. Sindsdien zijn er een paar studenten die er bewust niet op zitten”.

Omdat Duzee weet hoezeer het de aandacht afleidt, vindt ze het storend als studenten in de les TikTokken. “Want het gaat in deze les om debat. Je mag daarom je laptop en telefoon opgeborgen laten; ik stuur alle sheets, en je kunt dingen opschrijven met pen in een schrift. Laatst gaf ik les aan een deeltijdgroep met oudere mensen die niet eens met sociale media zijn opgegroeid. En toch moet ik elke week dit verhaal herhalen. Het zit gewoon zo in ons systeem.”

Tip van Tessa Duzee: er zijn ook mooie platforms die een minder dwingend algoritme hebben. Voor alle platformen vind je een alternatief in de Fediverse.

Bekijk ook deze video over de ethiektoolkit van Tessa Duzee, opgenomen een in de tv-studio's van de HvA .