In het hoofd van de slechterik kruipen om het goede te doen

Nobele intenties

Ontwerpdocent Djie Han Thung begon zijn onderzoek uit frustratie over de rationele benadering binnen studies als design, AI en veiligheidskunde. “De focus ligt meestal op iets ontwerpen om de wereld beter te maken, om goed te doen. Dat vind ik lovenswaardig, maar in feite wordt daarmee ontkend dat we mensen zijn, dat we tegenstrijdigheden hebben. Daardoor vallen bepaalde effecten buiten het blikveld van de makers."

Onvoorzien en rampzalig

Voor juist de onverwachte, maar schadelijke effecten van bepaalde ontwerpen en technologie mag wel wat meer aandacht komen, vindt Thung. We zouden meer moeten stilstaan bij de ‘unknown unknowns’, zoals hij het noemt - dingen die niemand ziet aankomen, omdat we vanuit een beperkt kader naar een casus kijken. De toeslagenaffaire is voorbeeld van zo’n ontwerp, dat onvoorziene maar desastreuze gevolgen had.

Black swans

Evenmin was voorzien hoe berichten op Facebook de genocide op Rohingya’s zou verhevigen. Dergelijke ontwrichtende gebeurtenissen – ook wel bekend als ‘black swans’- komen vaak voort uit ogenschijnlijke kleine dingen, die nooit in overweging zijn genomen.

Irrationele blik ontbreekt

Naar aanleiding van de actuele nadruk op Design als 'kracht van het goede', bedacht Thung dat het nuttig kan zijn om casussen daarnaast te benaderen vanuit een compleet ander, tegengesteld perspectief.

Als voormalig filmmaker is Thung altijd geïntrigeerd geweest door Science Fiction-films, en zo kwam hij op het idee de deelnemers een andere wereld te laten scheppen, en zich te laten verplaatsen in de rol van een zelfbedacht mythologisch wezen.

In slechterik verplaatsen als creatieve kracht

Voor dit fictieve wezen (de ‘creator-destroyer’) laat Djie Han de deelnemers teruggrijpen op oude mythen en eeuwenoude folkore van wezens in grotten en bossen. Dergelijke folkloristische ‘boemannen’ komen terug in allerlei culturen – van Oceanië tot West-Europa– en waren een manier voor mensen om rampen en onzekerheden te verklaren.

Dergelijke wezens vertegenwoordigen daarnaast ook irrationele kanten van de mensheid, legt Thung uit. “Dit soort verpersoonlijkingen van het kwaad gaan vaak over onszelf, maar dan over de aspecten die we liever niet kennen. Het is niet de ander, we zijn het zelf.”

Mensen grijpen terug op dergelijke mythes om dingen te verklaren die buiten hun macht liggen. Dat gebeurt nog steeds; zo toonde de Amerikaanse onderzoeker Tangherlini hoe dergelijke oude folkloristische thema’s ook een rol speelden in complottheorieën rond covid – maar dan in een nieuw jasje. Deze mythen en de bijbehorend kwaadaardige wezens zijn dus verbonden met een meer duistere kant van menselijke gedragingen, en met datgene waar mensen geen grip op hebben.

Juist in zo’n rol kruipen kan daarom nuttig zijn, aldus Thung. “Mensen verlangen ernaar om op een veilige manier dingen te beleven die taboe zijn, bijvoorbeeld door je in personages van true crime te verplaatsen. Het is een creatieve kracht die we kunnen gebruiken in onszelf.”

Wereld scheppen

Voor zijn methode werkt Djie Han per keer met een groep van 3 tot 4 studenten of onderzoekers samen. Zij krijgen eerst de opdracht om zelf een wereld te scheppen van onder meer karton, en daarna om een mythisch wezen uit te werken (‘the creator-destroyer’) dat allerlei kwade krachten vertegenwoordigt. Dit tekenen de deelnemers, ze geven het een naam en zetten erbij welke krachten dit wezen heeft. Hiervan maken de deelnemers ook een masker, om zich er ook een tijdje mee te vereenzelvigen. In de rol van dit wezen bedenken ze vervolgens kwaadaardige mogelijkheden van het ontwerp waaraan ze werken.

Blinde vlekken ontdekken

Thungs methode is vaak een complete verrassing voor studenten en medewerkers uit vakgebieden als AI, Inlichtingenstudies en de veiligheidsbranche. “Een student schreef bij de evaluatie dat zij dacht: ‘What the fuck, dit slaat nergens op, dus ik kan doen wat ik wil’. En juist omdat het niet gericht was op het vaste framework- van probleem, oplossing, kreeg ze achteraf het gevoel dat ze pas echt out-of-the-box dacht.”

Opvallend is trouwens dat je aan de resultaten van de sessies niet kunt zien welke werken van designstudenten zijn, en welke van beveiligers of bijvoorbeeld medewerkers van ministeries, vertelt Thung. "De verbeeldingen van wezens zijn blijkbaar redelijk universeel.'

Surrationeel

De methode is nadrukkelijk bedoeld als aanvulling op de rationele en wetenschappelijke benadering, zegt Thung: “We moeten beide doen. Enerzijds analyseren en ontwerpen vanuit de intentie om het goede te doen, en goed nagaan wat resultaten kunnen zijn van ons werk, óók de negatieve. De surrationele blik, zoals ik die noem, is daarvoor een handige aanvulling.”