Terugblik symposium Hitte in de Stad

De zomer van 2022 was de warmste ooit gemeten in Europa, en dat hebben we geweten. De hittegolven duurden maar voort en veel landen kampten met ernstige droogte en hevige bosbranden. Ook nu in 2023 is het heet, en bovendien extreem droog.

Dweilen met de kraan open

‘De problemen nemen de komende jaren naar verwachting verder toe. Zo worden steden steeds vaker onleefbaar heet,’ zegt Kluck. ‘De enige echte oplossing tegen de klimaatverandering is radicaal stoppen met het gebruik van fossiele brandstoffen. Al het andere wat we bedenken is dweilen met de kraan open.’

Bijna een op de drie van de sterfgevallen door hitte in Nederland is toe te schrijven aan klimaatverandering. Dat komt neer op bijna 250 extra sterfgevallen per jaar, zo blijkt uit internationaal onderzoek over de periode 1991-2018 . Met het stijgen van het kwik worden dat er de komende jaren waarschijnlijk alleen maar meer.

‘Vooral kwetsbare ouderen hebben te lijden onder de hitte,’ zegt Kluck. Maar ook jongere mensen kunnen gezondheidsproblemen ondervinden. Ze lopen bijvoorbeeld bij het gebruik van alcohol en het slikken van bepaalde soorten medicatie, zoals antidepressiva, meer risico op een hitteberoerte.’ Een hitteberoerte is een ernstige vorm van oververhitting die kan leiden tot bewusteloosheid en in het ergste geval zelfs overlijden.

Topje van de ijsberg

Degenen die door de hitte overlijden, vormen slechts het topje van de ijsberg, benadrukt de lector. ‘Er zijn ook veel indirecte gevolgen. Denk aan mensen die dagenlang niet buiten komen om boodschappen te doen en daardoor ongezond of weinig gaan eten, of vereenzamen.’

Daarnaast zijn er maatschappelijke gevolgen die veel bevolkingsgroepen raken, zoals een toenemende schaarste aan drinkwater, problemen met de waterkwaliteit en elektriciteitsvoorziening, de arbeidsproductiviteit en een dalende omzet bij lokale ondernemers,doordat mensen het te warm vinden om te gaan winkelen. Mindmap - Mindmap hitte in de stad (hittebestendigestad.nl)

Het is overigens niet alleen de hitte die tot problemen leidt, maar ook de onvoorspelbaarheid ervan. ‘De klimaatverandering zorgt voor hele gekke extremen. Zo steeg het kwik in 2019 in Nederland voor het eerst boven de 40 °C,’ herinnert de lector zich. In Portland, Canada, was het in 2021 nog een paar graden erger. ‘Daar hadden ze zich voorbereid op een extreme hittegolf met temperaturen rond de 43 °C, en werd het ineens nog drie graden warmer. Dat heeft een grote impact op de volksgezondheid.’

Nationaal Hitteplan

Beleidsmakers weten nog niet goed hoe ze het beste kunnen inspelen op het veranderende klimaat. ‘We hebben in Nederland een Nationaal Hitteplan, een waarschuwingssysteem voor organisaties, zorgprofessionals en mantelzorgers. Die kunnen er dan rekening mee houden in hun omgang met kwetsbare groepen. Maar ondanks deze maatregelen zitten er nog massa’s mensen in te hete huizen, is er een grote oversterfte door de hitte en is de buitenruimte vaak nog te versteend om verkoeling te kunnen bieden,’ weet Kluck.

Het Nationaal Hitteplan wordt actief als er een periode van aanhoudende hitte of extreem hoge temperaturen wordt verwacht. Niet alleen de temperatuur overdag speelt een rol bij deze beslissing. Ook de nachttemperatuur, gevoelstemperatuur en luchtvochtigheid tellen mee. Experts spreken van aanhoudende hitte als de verwachting is dat de maximumtemperatuur minimaal vier dagen achter elkaar boven de 27 °C komt.

Bij 1 dag met een temperatuur boven de 35 °C geldt code geel, voor extreme hitte. Het KNMI geeft dan een officiële waarschuwing af. ‘Maar er staat nog niets op papier over code rood, en wat je dan moet doen,’ benadrukt de lector. ‘Dat moeten we scherp hebben voordat we verder beleid kunnen maken.’

Onze blik is volgens Kluck nu alleen gericht op een gemiddelde hittegolf: ‘Maar we zouden ons als samenleving ook moeten voorbereiden op extreme hittegolven, net zoals we rekening houden met wateroverlast en overstromingen die zelden voorkomen.’

Klimaatadaptatief maken

Iets vergelijkbaars geldt voor de omstandigheden in wijken en huizen. Ook daar is er nog veel wat we niet weten. Dat maakt het bijvoorbeeld moeilijk te duiden welke woningen snel te heet worden en dus aangepast moeten worden.

Kluck vindt dat hierin zo snel mogelijk verandering moet komen. Samen met zijn team doet hij al ruim tien jaar onderzoek naar hoe je wijken en woningen klimaatadaptief kunt maken, met andere woorden: hoe je ze zo goed mogelijk kunt aanpassen aan het veranderende klimaat.

‘Een groene stad is niet automatisch een klimaatbestendige stad,’ benadrukt Kluck. ‘Groen is wel de meest effectieve maatregel tegen hittestress. Vooral bomen leveren schaduw. Daarmee helpen ze de opwarming voorkomen. Ze bieden ook verkoeling door de verdamping van vocht. De verdamping kost energie die dan niet beschikbaar is voor het opwarmen van de stad.’

Bomen met een grote kruin

In het project Effectief groen voor klimaatadaptatie in de stad (2019-2023) gaan Kluck en zijn team, samen met wetenschappers van Wageningen University & Research en ontwerpbureau Niek Roozen Landscape, voor verschillende wijktypes na hoe groen optimaal bijdraagt aan verkoeling. ‘We ontwikkelen concrete handvatten voor ontwerp, aanleg, inrichting en beheer van klimaatbestendig en verkoelend stedelijk groen,’ vertelt hij.

De Wageningse onderzoekers werken daarnaast aan een bomentabel met informatie over de klimaatbestendigheid van verschillende typen bomen. ‘Welk type boom je precies kiest, maakt niet uit, zo hebben we gezien. Zolang de boom maar een grote kruin heeft en goed kan groeien op de plek waar hij staat,’ zegt Kluck. ‘Maar je wilt wel een boom die niet te gevoelig is voor droogte en die bijdraagt aan de biodiversiteit.’

Hitte in de woning

Kluck en zijn projectteam onderzoeken ook hoe je woningen kunt aanpassen aan de klimaatverandering. Dat doen ze bijvoorbeeld in het SIA Raak-Publiek-project Hitte in de woning, in samenwerking met diverse gemeentes en woningcorporaties. ‘Door de klimaatverandering wordt het in veel woningen snel te heet. Bovendien kan de toenemende koelbehoefte in woningen leiden tot een hogere energievraag, iets wat nog niet overal is meegenomen in de gemeentelijke warmtevisie,’ legt Kluck uit. ‘Wij onderzoeken hoe je de koelbehoefte van bewoners kunt vervullen zonder de vraag naar energie te verhogen.

Maatschappelijk bewustzijn

Het onderzoek van Kluck en zijn medewerkers moet richtlijnen opleveren voor maatregelen op drie niveaus: gebiedsinrichting, het ontwerp van gebouwen, en het gedrag van bewoners. ‘De uitkomsten kunnen ook een aanzet geven tot herziening van de bouwregelgeving en andere maatregelen die de overheid kan nemen om hitte in woningen te voorkomen,’ aldus de lector. Zijn onderzoeksgroep heeft in nauwe samenwerking met het werkveld richtlijnen ontwikkeld voor het hittebestendig maken van de buitenruimte en van woningen.

De Amsterdamse lector blijft met zijn team de komende jaren hard aan de weg timmeren met onderzoek. Niet alleen om zoveel mogelijk kennis te vergaren, maar ook om een bijdrage te leveren aan het maatschappelijke bewustzijn rond de klimaatverandering. Kluck: ‘Als we de stad van morgen leefbaar en aantrekkelijk willen houden moeten we nu ingrijpen.

Hete hangijzers per deelsessie

• Code Rood en Unseen. Lisette Klok & Janette Bessembinder:
  • Het is een groot risico dat we ons niet (kunnen) voorbereiden op een extreme hitte.
  • Met welke hitte moeten we rekening houden? (wat kan voorkomen, en waar willen we rekening mee houden?) Hoe ontwikkelen de hittegolven?
  • Hoe moeten we ons voorbereiden op maatschappij ontwrichtende extremen? Wat is een code rood situatie? Waar vluchten dan naar toe (of vandaan?), wat zijn keteneffecten?
  • Koele plekken in de buitenruimte zijn niet meer koel. Waar kun je nog wel naar toe als je behoefte hebt aan koelte? Zijn er in de je de buitenruimte nog aanpassingen mogelijk die het buiten leefbaar houden?
• Kwetsbare bewoners. Moniek Zuurbier en Bram Goris: Wie heeft het te heet?
  • Het is een heet hangijzer dat er ook andere groepen mensen (buiten ouderen) sluimerend last hebben van hitte; groepen mensen kunnen niet meer functioneren; hitte leidt tot meer problemen dan alleen de dood.
  • Het onderzoek van de GGD geeft inzicht dat er andere voor hitte kwetsbare groepen bestaan – (dan ouderen), die nog niet goed geïdentificeerd waren, zoals Jongvolwassen, arbeidsmigranten, asielzoekers – zij die tijdelijk wonen, wonen vaak slecht en zijn niet goed in beeld. Containerwoningen, verkamering… Hitte is nog een probleem erbij, bij groepen die al multi-problematisch zijn.
  • Dus niet alleen mortaliteit als een causaal verband tussen ouderdom en hitte, maar ook naar andere oorzaken c.q. effecten. (zoals mentale gezondheid)
  • Bewustwording onder ouderen is een probleem! (bagatelliseren soms het risico door ontkenning van de eigen kwetsbaarheid i.c.m. eenzaamheid)
  • En hoezeer helpt groene inrichting?
• Citizen Science. Anna Solcerova & Lisanne Corpel: Hoe betrek je de bewoners?
  • We willen en moeten bewoners betrekken om effectief hitteproblemen aan te pakken, maar we doen het verkeerd!
  • Hoe faciliteren we bewoners als experts, als medeonderzoekers, maar ook de eigen kennis over gebied/gebouw/gedrag en de systemische belemmeringen die men ervaart?
  • What is in it for them? Trade-off. Want anders raakt men (aan verschillende kanten) participatie moe.
  • Hoe kunnen we de meetdata die gebruikers ophalen zinvol inzetten?
  • Wat wordt voorgesteld is wat vaker niet werkt (omdat bijv. er angst is om je raam te openen i.v.m. inbraak). Discrepantie / discontinuity tussen wat er geadviseerd wordt en wat er daadwerkelijk gebeurt (en de redenen waarom)
  • Hoe ontstaat gelijkwaardigheid en klimaatrechtvaardigheid.
• Hitte-indicatoren. Jeroen Kluck & Hester Thoen: Hoe bepaal je of bestaande woningen hittebestendig zijn?
  • We weten niet hoe we bestaande woningen moeten toetsen (indicatoren, grenswaarden) We hebben namelijk nog geen idee welke normen we daarvoor moeten gebruiken.
• Kwetsbare woonsituaties. Froukje de Vries en Lisanne Corpel: Hoe houd je de woning koel?
  • Er zijn duidelijke(re) normen nodig om te duiden of woningen hittebestendig zijn of niet.
  • Er is een beperkte mate van bewustzijn (en daarmee onbekwaamheid) bij de verschillende doelgroepen; wat kun je in je eigen situatie het beste doen? (want handelingsverlegenheid levert ook stress op)
  • Wie is verantwoordelijk voor de uitvoer van maatregelen tegen oververhitting in kwetsbare (corporatie)woningen? De kostenpost voor de renovatieopgave is hoog, wie betaald en met welke strategie?
• Hete nachten en NKWK: Lisette Klok en Jeroen Kluck
  • Het is absurd dat er zo weinig inzicht is in nachthitte terwijl het zo belangrijk is voor gezondheid en andere negatieve effecten (naast mortaliteit):
• Hittebestendige inbreiding. Laura Kleerekoper en gemeenten: Hoe kan inbreiding hittebestendig?
  • Inbreiding betekent veelal vanzelf een groter risico op hitteproblemen. Niet duidelijk is hoe je kunt beoordelen of je gebied met de inbreiding ook hittebestendig is.
  • Inbreiding is een uitdaging; triple ruimtegebruik, wie gaat het betalen, hoe maak je de keuze tussen alle ruimteclaims en belangen? => we moeten inbreiden, we weten niet hoe dit op een hittebestendige manier kan. De opinie tijdens de sessie was dat inbreiding leefbaarheid moet verbeteren en niet verslechteren.
  • Wat zijn de meekoppelkansen? Want hitte is in de perceptie niet het grootste probleem, maar misschien zijn er juist andere problemen die meer prioriteit hebben waarin meegekoppeld kan worden, zoals eenzaamheid of armoede); er zijn verschillende drivers; hoe zet je deze in?
• Hittebestendig inrichten met wijktypen. Laura Kleerekoper en Michiel Brouwer: Welke oplossingen passen waar?
  • Het is in de praktijk heel lastig hittebestendigheid in de stedelijke herinrichting te realiseren. Inzicht in goede voorbeelden en duidelijke richtlijnen zijn nog niet voldoende beschikbaar.
  • Smeed het ijzer als het heet is. [never waste a good crisis / policy window]
• Verkoeling door bomen. Laura Kleerekoper, Dante Föllmi en René van der Velde: Verdamping of schaduw?
  • Gemeenteambtenaar:“ ik wil gewoon een lijstje van bomen die ik toe kan passen” [voorbij de keuzestress]
  • Want hoe kies je de juiste boomsoort met oog op de verschillende belangen: droogtebestendig, biodivers, allergieën, etc., etc. -> Jelle WUR
  • Na herinrichting duurt het nog jaren voordat de bomen groot genoeg zijn om verkoeling te geven. Onduidelijk is hoe je de straten zo inricht dat het kort na herinrichting voldoende koel is.
  • Hoe zorg je dat je snel effect hebt van groen bij herinrichting? Tijdelijke oplossingen zijn hier nodig zoals pergola’s of bomen in bakken.
  • Onduidelijk hoezeer de verkoeling van groen afneemt bij droogte en hoe bij groenkeuze en ontwerp hier rekening mee moet worden gehouden om problemen te voorkomen/beperken
  • Hoezeer verkoelt groen als er geen water meer is? Wat dragen bomen bij aan verkoeling met voldoende water?
• Koele Routes en Afstand tot koelte. Stephanie Erwin en Koen Veenenbos: How many cool spots are needed?
  • More guidelines needed for specific users and functions.
  • Need a new map!
• Inventory and priorities. Stephanie Erwin en Saba Schramkó, Where to start?
  • How to prioritize projects?
• Effectiviteit van Hittemaatregelen buiten: Anna Solcerova en Lisanne Corpel,
  • It is unclear how to facilitate faster and smoother use of various heat adaptation measures. A feeling of ownership needs to develop within a target group(s) that will not only facilitate faster realization of the interventions, but also ensure their maintenance after. There need for policy about the process but on which level (municipal? Regional? House owner?)?
  • (Gevoel van) eigenaarschap; wie gaat de maatregelen uitvoeren, wie is verantwoordelijk? Krijgt men het georganiseerd en ingepast?
  • Doet materialisatie er toe?; van geveldoeken, van gevelbekleding, straatverhardingen, maar daar weet men in de praktijk nog te weinig af. En hoe verhoudt dit zich in relatie tot hitte overdag en in de nacht?
  • Drukte op de ondergrond en nimby-gedrag waardoor je hittemaatregelen lastig inpasbaar blijken.
  • Wat zijn tijdelijke / snelle oplossingen in de buitenruimte die wel mogelijk zijn? (zoals bijvoorbeeld een pergola)
  • Hoe houdt je mensen voor langere tijd betrokken, bijv. bij het onderhoud van groene maatregelen, of hou krijg je er regelmatig nieuwe mensen bij (als er mensen verhuizen)?

Organisatie symposium

Het lectoraat Water in en om de Stad van de HvA en het Centre of Expertise City Net Zero organiseerden op dinsdag 27 juni 2023 het symposium ‘Hitte in stad: hete hangijzers’, in de openbare bibliotheek van Amsterdam. Het symposium was bedoeld voor professionals bij gemeentes, woningcorporaties, adviesbureaus en gezondheidsorganisaties.

Lectoraat Water in en om de stad

Het lectoraat Water in en om de stad onderzoekt hoe je steden zo kunt inrichten dat de gevolgen van klimaatverandering binnen de perken blijven. Daarbij gaat het niet alleen om hitte, maar ook om periodes van aanhoudende droogte en tegelijkertijd wateroverlast door extreme buien en overstromingen. Meer informatie.

City Net Zero

Een klimaatneutrale, circulaire en klimaatbestendige Metropoolregio Amsterdam (MRA) in 2050. Dat is het vertrekpunt voor het Centre of Expertise City Net Zero, een initiatief van de Hogeschool van Amsterdam (HvA). Wij stimuleren op al deze gebieden de samenwerking tussen praktijk, onderzoek en onderwijs in de regio. Daarmee brengen we de transitie naar een duurzame samenleving in een stroomversnelling. Meer informatie.

Projecten en publicaties

https://www.hva.nl/kc-techniek/gedeelde-content/contentgroep/klimaatbestendige-stad/resultaten/hittebestendige-stad.html

https://www.hva.nl/kc-techniek/gedeelde-content/contentgroep/klimaatbestendige-stad/resultaten/coolkit.html